«edu.e-history.kz» электрондық журналы № 1(29), 2022

¹әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті. Қазақстан, Алматы қ. 

*Автор-корреспондент. 

E-mail: i-n-k-a-r@mail.ru (Ғалымова)

Аңдатпа. ІХ-Х ғасырларда араб географтарының классикалық мектебі қалыптасып, «Жолдар мен елдер» (ал-массалик ва-л-мамалик) деп аталатын біршама еңбектер жарық көріп жатты. Көптеген араб саяхатшылары мен зерттеушілері Шығыс Еуропа мен Орталық Азия елдері мен халықтары туралы мәліметтер жинақтай бастады. Осыған сәйкес, мақалада арабтілді жазба деректерді саралау арқылы, Орталық Азия аймағын мекендеген этностарды бөліп көрсетуге көңіл бөлінді. Аталмыш аймақ халықтарының этникалық тарихын зерттеу негізінен, сенімді деректік базаны қамтамасыз етумен тікелей байланысты болғандықтан, арабтілді деректерге қысқаша шолу жасалынған. Тақырыпты зерттеуде араб географтары Ибн Хордадбехтің, Макдисидің, Ибн Хаукальдың, Ибн Рустенің, әл-Истахридің, әл-Масудидің, әл-Идрисидің және тағы да басқа ғұламалардың еңбектерінің маңыздылығына назар аударылған.

Түйін сөздер: Орталық Азия, жазба деректер, этнос, этникалық болмыс, этникалық тарих.

¹әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы 

²Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Қазақстан, Алматы

*Автор-корреспондент 

E-mail: tolkynm3010@gmail.com (Мухажанова), gulmiras2801@gmail.com (Сабденова), dosbol_bs@mail.ru (Байгунаков)

Аңдатпа. Мажарлардың басқа халықтармен, соның ішінде Орталық Азиядағы көне түркілермен өзара қарым-қатынасына бірқатар зерттеушілер назарын аударды. Дегенмен бұл мәселені зерттеу тарихының негізгі кезеңдерінде жүйелілік байқала қоймайды. Тіпті академиялық басылымдарда ерте орта ғасырлар тарихы бірін-бірі алмастырған тайпалар мен мемлекеттердің тарихы ретінде сипатталады. Мұнда мажарлар туралы мүлдем сөз қозғалмайды да, тіпті олардың өзіндік тарихи дамуы барлық жағынан «сырт» қалып жатады. Мақалада ортағасырлардағы Еуропа аймағын қоныстанған түркі тілді тайпалық одақтардың қоныс аудару мәселелерін зерттеу, тұтас түркі тарихының саяси және этномәдениетін зерттеуге мән беріліп те отыр. Пәнаралық зерттеу еңбектерін зерделей отырып, түркі тайпалық одағының бірі мажарлардың қазіргі Шығыстан – Батыс Еуропаның далалық аймақтарына қоныс аударуының себебі мен салдарын ашуға мол мүмкіншіліктер бар. Мақалада X ғасырдағы мажарлардың тайпалық бірлестігінің Орта Дунайға келуі көптеген түркі тайпаларының Еуропаға үздіксіз келуін ерте ортағасырлардан бері келе жатқан үрдісті жалғастырушы және басқа көштерге негіз болуы да қарастырылады.

Түйін сөздер: этномәдениет, этногенез, этноним, христиан діні, ассимиляция, этноконсолидация, семантика, конфедерация

¹Казахский научно-исследовательский институт культуры, Казахстан, г. Алматы 

²Казахский национальный педагогический университет имени Абая, Казахстан, г. Алматы 

*Корреспондирующий автор  

E-mail: kaz.madeniet@gmail.com (Хазбулатов), aman.07@inbox.ru (Ибрагимов)

Аннотация. Традиционные ремесла как значимый элемент нематериального культурного наследия (НКН) занимают важное место в деятельности ЮНЕСКО и его центров, локализующихся во многих странах мира, включая Азиатско-Тихоокеанский регион (АТР). Данная статья посвящена анализу практики сохранения, возрождения и популяризации нематериального культурного наследия в странах АТР на примере традиционных ремесел. Самыми передовыми в исследуемой области считаются Южная Корея, Япония, Китай, Таиланд и ряд других стран. Анализ их практик позволит вычленить наиболее значимые аспекты, которые будут полезны для культурной политики Казахстана в области НКН и, в частности традиционных казахских ремесел. На сегодняшний день очевидно, что традиционные ремесла Казахстана как важная часть наследия, с которыми связан целый комплекс представлений, обрядов и ритуалов, остро нуждаются в разработке обоснованных мер их сохранения, возрождения и популяризации. Целью настоящей статьи является изучение и анализ опыта работы по сохранению, возрождению и популяризации традиционных ремесел в странах АТР, а также стремление вычленить из этого опыта обоснованные практические меры, направленные на устойчивое развитие ремесел современного Казахстана. 

Ключевые слова: Азиатско-Тихоокеанский регион, нематериальное культурное наследие, традиционные ремесла, ЮНЕСКО, Казахстан

¹Институт истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова. Казахстан, г. Алматы. 

*Корреспондирующий автор. 

E-mail: didarkassymova87@gmail.com (Касымова), k.manara@mail.ru (Калыбекова) 

¹Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты, Қазақстан, Алматы қ. 

*Автор-корреспондент 

Е-mail: eraly_a@mail.ru (Ақымбек), mambet_87@mail.ru (Шагирбаев)

Түйін сөздер: Талас өңірі, ортағасырлық ескерткіштер, төрткүлдер, қала мәдениеті, археологиялық зерттеулер, археологиялық материалдар, тарихнама.

¹Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты. Қазақстан, Алматы қ. 

*Автор-корреспондент  

Е-mail: Orazgul7@rambler.ru (Мұхатова) 

Аңдатпа. Мақалада революцияға дейінгі орыс шенеуніктері мен зерттеушілерінің, педагог мамандардың қазақтардағы ағарту ісінің әртүрлі мәселелерін қарастырған еңбектері тарихнамалық тұрғыда талданады. А. Алектровтың, А.В. Васильевтің, К. Белавиннің еңбектері және мерзімді басылым беттерінде жарияланған Орал, Торғай, Орынбор облыстарындағы қазақ балаларының білім алуы туралы мақалалар талданады. Тарихнамалық фактілерді дәйектеу мақсатында қолданылған кеңестік және посткеңестік кезеңдерде Қазақстанда, Ресей Федерациясында жарияланған зерттеулер қоса талданады. Орынбор Неплюев кадет корпусы, Орынбор фелдьшерлік мектебі, Орынбор шекара комиссиясының жанындағы қазақ балаларына арналған мектеп, Орынбор, Орал, Троицк дала бекіністеріндегі орыс-қазақ бастауыш, екісыныптық ауыл, қазақ мұғалімдер мектептері туралы баяндалған еңбектердің мазмұны, маңызы көрсетіледі. Еңбектердегі оқу орындарының орналасқан аумағы, халқы, оқу орындары, қаржыландырылуы, шығындары, оқушылардың саны, жасы, әлеуметтік құрамы, сыныптарға бөлінуі, оқытылған пәндер, шәкіртақыны тағайындау, оқу ақысы, наным-сенімі туралы мәліметтер келтіріледі. Қазақ балаларының білім алуындағы қиындықтар, отарлаушы елдің қазақ балаларының терең білім алуына мүдделі болмауы, қыз балалардың оқуға тартылмау себептері және т.б. проблемалар тарихнамалық деректердің ауқымында анықталады.

Түйін сөздер: тарихнама, қазақ ағартуы, орыс зерттеушілері, орыс-қазақ мектептері, әскери училищелер, прогимназия, Орынбор, Орал, Торғай, Троицк.

¹Х. Досмұхамедов ат. Атырау университеті, Қазақстан, Атырау.  

²Ш.Ш. Уәлиханов ат. ТжЭИ, Қазақстан, Алматы

*Автор-корреспондент 

 E-mail: axmet_begis@mail.ru (Ахмет), galia8.09@mail.ru (Шотанова)

Аңдатпа. Мақалада ХІХ ғасырдағы қазақ даласындағы ағартушылықтың даму сипаты патша үкіметінің қазақтардың «білім алуына» қатысты саясатының жүзеге асыру мәселесі қарастырылады. Патша үкіметінің саясатын қазақ даласында жан-жақты жүзеге асыру мақсатында қазақ ақсүйектерінің балаларын Ресей империясының мәртебелі оқу орындарында оқыту күн тәртібінде тұрды. Болашақ патша үкіметі кеңселерінде қызмет атқаратын қазақтар балаларын оқыту орындарының бірі - Орынбордағы Неплюев кадет корпусы болды. Авторлар зерттеу жұмысында Орынбор губерниясындағы алғашқы зайырлы оқу орнында қазақ жастардың кәсіби әскери қызметкер ретінде дайындығын сипаттайды. Мақалада Неплюев кадет корпусының алғашқы тәрбиеленушілері мен түлектері Ішкі Ордадағы қазақ ақсүйектерінің балалары болғандығын, олардың ішінде Қ.Шығаев, К. Қарауылов, М. Тәукин, Д. Шөкиев, К. Орманов, З. Жәңгіров, Е. Жәңгіров, М.С. Бабажанов, Ә. Сейдалин, М. Санғырықов т.б. туралы айшықталады.

Түйін сөздер: Неплюев оқу орны, офицерлер, кадет корпусы, патша шенеуніктері, дала элитасы, империялық саясат, Мемлекеттік кеңес, аудармашы, тарихи тұлғалар, ағартушы және этнограф.

¹Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Қазақстан, Түркістан қ.

*Автор-корреспондент 

 Е-mail: Lazat.Dinasheva@ayu.edu.kz (Динашева), gaukar.primkulova@ayu.edu.kz (Примкулова), m_oguzhan_aksoy@hotmail.com (Аксой) 

Аңдатпа. Мақалада XIX ғaсыpдың сοңындa Οңтүстік Қaзaқстaн өңіpіндe мекендеген этностардың οpнaлaсуы мeн пοлиэтникaлық құpaмының қaлыптaсуынa ықпaл eтуші фaктοpлap қарастырылады. Сол кезде патша үкіметінің жүргізген көші-қон саясатының маңызын және оның халық құрамына әсерін, миграциялық процесті peттeугe бaғыттaлғaн билік οpгaндapының әдіс-тәсілдepін aнықтaу көзделеді. Сонымен қатар, пaтшa үкімeтінің көші-қοн саясатындағы жаңа бағыттары мен оның заңнамалық негіздері зepдeлeнеді. Оңтүстік Қазақстан өңірі суармалы егіншілік арқылы диқаншылығы ежелден қалыптасқан аймақ болып саналады. Онымен бірге, қалалық өмір салтының тарихи даму шарттары да әлеуметтік қатынастарға әсерін тигізді. Ресей империясының әкімшілік билігінің орнауы, мұндағы еңбек бөлінісінің арақатынасына терең өзгеріс ендіре алған жоқ. Патшалық биліктің әуелі орыс-казактарды, кейінен қара шекпенді славян шаруаларын қоныс аударту арқылы Түркістан өлкесінде отарлау саясатын жүргізуі нәтижесінде Қазақстанның Оңтүстігінде полиэтникалық және көпконфессиялы құрылымының қалыптасуы осы мақалада баяндалады. 

Түйін сөздер: патша үкіметі, көші-қон саясаты, демография, әлеуметтік жағдайы, халық құрамы, пοлиэтнοсты мeмлeкeт.

¹Анкара Университеті, Анкара, Түркия. 

²Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, Алматы, Қазақстан. 

*Автор-корреспондент. 

Е-mail: olkube89@gmail.com (Қуанбай), nurgulca@mail.ru (Құрманалина)

Аңдатпа. Мақалада қазақ-жоңғар күресінің тұлғалар тарихында көрініс табуы қазіргі қазақстандық еңбектер негізінде қарастырылған. Қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы күресінің тұлғалар тарихында көрініс табуын зерттеу ауқымды жұмыс. Оның себебі қарастырылып отырған кезеңде, яғни XVІІ-XVІІІ ғғ. қазақ-жоңғар күресіне атсалысқан, елінің азаттығы үшін еңбегін сіңірген белді қайраткерлердің көп болуымен түсіндіріледі. Сондықтан мақала аясында қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы күресінің тұлғалар тарихындағы сипатының тым өзекті деген мәселелеріне көңіл бөлінді. Бұнда қойылған міндетті орындау үшін Жалаңтөс батырдың, Жәңгір ханның, Әбілхайыр ханның, Бөгенбай батыр сияқты тұлғалардың өмір тарихы мен жоңғар басқыншылығына қарсы күрестегі атқарған істерінің жекелеген мәселелеріне талдау жасалды. Бұл жердегі негізгі міндет - алда зерттеуді қажет ететін өзекті проблемалардың көптігіне назар салу. Сонымен қатар зерттеуге байланысты тарихшылардың ой-қорытындыларын мысал ретінде келтіре отырып, болашақта зерттелінуі тиіс басым бағыттарды екшелеп көрсетуге мән берілді. 

Түйін сөздер: қазақ халқы, жоңғарлар, Абылай хан, Жалаңтөс батыр, Орбұлақ шайқасы, Қабанбай батыр.

¹Институт истории и этнологии имени Ч.Ч. Валиханова, Казахстан, Алматы  

*Корреспондирующий автор  

E-mail:saltasanova@gmail.com(Асанова), kapaeva.59@mail.ru(Капаева)

Аннотация. Современный этап развития исторической науки в Казахстане знаменуется повышенным интересом к историческому прошлому со стороны самых широких слоев населения. В этих условиях особую важность приобретает создание национальной истории, призванной формировать целостное историческое сознание, в котором органично соединяется знание о прошлом, адекватная оценка настоящего и определены основные векторы развития будущего. Данная статья написана в рамках реализации проекта: «Разработка академического издания «История Казахстана с древнейших времен до наших дней» в семи томах». Шестой том данного коллективного труда посвящен истории Казахстана советского периода. В данный момент особую научную значимость приобретает системное переосмысление противоречивой истории культурной жизни Казахстана советского периода. Цель предлагаемой статьи состоит в проведении анализа особенностей развития казахской культуры в условиях советского строя. Это был трудный путь потерь и приобретений. В указанный период стояла реальная угроза нарушения преемственности казахской и национальной идентичности. 

Ключевые слова: модернизация, культура, трансформация, ассимиляция, идеологический контроль, культурная политика.